XIX

Kohët e reja, që prunë n'Evropën e Perëndimit revolucione shoqërore e politike, hapën edhe një horizont të ri ndjenjash e mendimesh me një tjetër kuptim të lirisë. Më parë, liritë politike dhe fetare patën filluar të zhvillohëshin n'Angli, por tronditja m'e madhe erdhi nga shkrimtarët frëngj të periudhës së Dritavet dhe me Revolucionin Frëng të shekullit XVIII, vazhdoi me luftat napoloniane dhe iu hapi rrugën lëvizjevet të mëdha shoqërore të shekullit XIX. Lëvizjet shoqërore të Perëndimit u kthyen në një rrymë lëvizjesh kombëtare tek popujt e Evropës lindore e jugë-lindore që nuk gëzonin pavarësinë politike. Letërsitë edhe artet e këtyre popujve, n'atë kohë, janë plot ndjenja dhe thema kombëtare. Përpjekjet me armë kishin filluar. Në Ballkan, Greqia kish fituar pavarësinë më 1829, Serbia kishte dalë si principatë autonome më 1815, dhe pak me vonë Vllahia e Moldavia. Mali-i-Zi mbahej edhe ai si principatë e lirë. Po ashtu u njoh më pastaj edhe Bullgaria. Vetëm Shqipëria nuk po zgjuhej nga gjumi i shekujvet për të lëvizur si komb. E ndarë në Myslimanë e të Krishterë (në "Turq" e "Kaurë"), në Toskë, e në Gegë, e zhytur në grindje krahinore, ajo paraqiste një fytyrë të mjeruar. Nuk po ndihej akoma ajo frymë e nxehtë kombëtare që i fshin si cerga merimange botëkuptimet e ngushta, paragjykimet e ndryshkura, edhe i bashkon "në një dëshirë e një qëllim" bijtë e së njëjtës racë, të së njëjtës gjuhë, të të njëjtit gjak. Dallandyshet prendverore të Rilindjes e kishin nisur fluturimin, por ishin të rralla. E kishin nisur sidomos tek Arbëreshët e Italisë, me De Radën, Kamardën e të tjerë, mbasi ata ishin më afër lëvizjevet evropiane dhe jetonin n'enthusiazmin e bashkimit italian. Por në Shqipëri brenda, përveç luftavet krahinore kundër autoritetit turk, s'ndihej tjetër pipëtim.

Përçarja e Shqiptarëvet në fe e në krahina ishte tani m'e shëmtuar se sa në kohën e Skënderbeut, sidomos kur e krahasojmë me idetë e reja, me zgjimin kombëtar të popujve të tjerë. E para, dallimi ndërmjet veriut dhe jugës, ndërmjet Gegëve dhe Toskëve, nuk ishte (ose fare i lehtë) në Kohën e Mesme. Këtë na e provojnë Kuvendi i Leshit, krijimi i ushtërisë shqiptare, lidhjet e shtetit të Skënderbeut, martesat e dëndura ndërmjet familjeve princore të veriut e të jugës, dhe gjuha e folur asokohe me sa mund të kuptojmë nga libri i Gjon Buzukut, ku gjejmë plot trajta të toskërishtes ndonëse auktori ishte Gegë. Kur i biri i Skënderbeut, Gjon Kastrioti, erdhi prej Italie në Shqipëri, më 1481, përkrahjen më të fortë e gjeti në Labëri dhe në Himarë.

Gjatë sundimit otoman, rrugët u këputën, marrëdheniet u rralluan ndërmjet veriut dhe jugës, politika e Turqisë punoi vazhdimisht për t'i përçarë Shqiptarët në Gegë e në Toskë, në Myslimanë e të Krishterë. Këtij qëllimi të Turqisë i ka shërbyer deri diku edhe gjeografia e vendit. Shqipëria e jugës, duke qënë m'e hapët, m'e lidhur me rrugët ndërkombëtare, e ka ndier më fort ndikimin e kulturave të jashtëme, qarkullimin e mendimeve të reja, dhe përbërja shoqërore e saj pat kapërcyer në trajta më të zhvilluara. Kurse malësitë e veriut, të mbyllura, patën mbetur në botëkuptimin e fisit, afro si në kohën e Ilirëvet. Ndarjet krahinore nuk ishin vetëm ndërmjet veriut dhe jugës, po edhe prej një qarku në tjetrin: Shkodran e Dibran, Vlonjat e Korçar etj.

Por shumë më të rrezikshme nga përçarjet krahinore ishin ndarjet fetare. Disa udhëtarë të huaj patën shkruar se tek Shqiptarët ndjenja e kombësisë qëndronte përmbi ndarjet fetare. Këtë lëvdatë, disa atdhetarë prej hoshafi e kanë marrë si një të vërtetë mathematike dhe e gogësijnë nëpër darka e fjalime zyrtare. E dimë që, Shqiptarët s'i kanë dhënë fort rëndësi fesë në kuptimin moral ose mistik të fjalës, por feja për t'a donte të thoshte "kulturë" dhe sidomos "politikë". Besnikët e një feje e ndjenin vehten të lidhur me atë fuqi politike të jashtëme ku e kishte qendrën feja. Kështu, disa anonin nga helenizmi, ose edhe nga sllavizmi, disa nga Lindja islamike, dhe një pakicë nga Perëndimi. Pastaj, në mungesë të një kulture më të përgjithshme, edukata fetare lot një rol shumë të madh në brumosjen e ndjenjavet dhe të mendësisë së njeriut. Dhe mbasi Shqiptarët nuk kishin një kulturë kombëtare të lartë ku të pajtohëshin të gjitha fetë, të gjitha besimet, siç ngjan tek popujt e qytetëruar të botës; dhe mbasi fetë në Shqipëri ishin më shumë propagandë politike se sa fe, të gjorët Shqiptarë jepnin përshtypjen sikur ishin tre kombe në të njëjtin popull. Do t'a dëshironim me tërë shpirtin atë që kanë shkruar disa udhëtarë të huaj dhe që e gogësijnë atdhetarët e hoshafit. Por mbasi historia ka për qëllim t'i edukojë popujt dhe jo t'iu bëjë lajka, jemi të shtrënguar t'a themi të vërtetën lakuriq, ashtu siç e shprehu Vaso Pasha:

Gjatë njëmijë vjetëve që patën jetuar në Perandorinë Bizantine, stërgjyshët e Shqiptarëvet, mbasi u shkelën prej Sllavëvet, u sllavizuan shumica, por ata që mbetën nuk u greqizuan. Kjo i detyrohet gjallërisë së racës së tyre, por mund të ketë pasur edhe arësye të tjera: e para, Perandoria Bizantine, e cila e quante vehten perandori romake, megjithëqë u pështet në gjuhën dhe kulturën helenike, ku u pështet edhe Kisha Greke, nuk mundi t'i helenizonte popujt e racave të ndryshme. Ndoshta sepse në Ballkan i dolën përpara Sllavët, me të cilët pat qënë shpeshëherë në luftë, dhe, në Lindje, Arabët, pastaj Turqit. E dyta, me zbritjen e Sllavëvet në Ballkan, popullsia greke u rrallua aq tepër sa që s'mund t'ushtronte asnjë ndikim kulturor mbi kombësitë e tjera. E treta, nëpër viset jo-greke, kulturën helenike e merrte vetëm aristokracia, qeveritarët e lartë të Perandorisë dhe kleri i Kishës Bizantine, por s'kishte as shkolla as tjetër mjet për t'a përhapur nëpër masat e gjera të popujvet. Kështu kombi shqiptar mundi të mbahej si një grup ethnik më vehte me gjuhën, zakonet dhe kulturën e tij popullore, sadoqë shqipja dhe kultura popullore shqiptare patën pësuar deri diku ndikimin e gjuhëvet dhe të kulturës greko-latine. Por kjo s'duhet të na çuditij aspak, sepse gati të gjitha gjuhët dhe kulturat e Evropës e kanë pësuar atë ndikim.

Orthodoks apo Katolikë, siç e pamë më sipër, Shqiptarët e ruajtën kombësinë e tyre gjatë tërë Kohën e Mesme. Në jugë, megjithëse ndiqnin kishat e ritit grek, qëndruan si një popull krejt i dalluar me gjuhën dhe zakonet e tyre. Edhe kur patën emigruar në Greqi, shumica në shekullin XIV, dhe patën mbushur krahinat e çpopullsuara të saja duke zbritur deri n'Atikë, në Moré dhe n'ishujt e Egjeut, si n'Eubé, në Hydra, Specia, Paros etj., e ruajtën gjuhën shqipe, folklorin, zakonet, dhe iu vunë emra shqip vendevet të reja ku zunë qendër. Gjer tani vonë, e mbanin vehten si racë më të lartë nga Grekët të cilët i quanin Shqeh, ashtu si quajnë Shqiptarët e veriut Sllavët. Murgjit Komneni e Prokli, të cilët, sipas Hopf-it, ishin Shqiptarë, në Historinë e tyre mbi despotët e Epirit pohojnë se e tërë Etolia, nga mbarimi i shekullit XIV, ishte në duart e Shqiptarëvet. E dimë se Gjin Bua Shpata dhe Pjetër Losha me Shqiptarët patën luftuar kundër Grekëvet, kundër sundimtarëvet serbë e bizantinë, dhe i patën mundur. Ndën ata dy udhëheqës, u krijua Despotati shqiptar i Artës, i cili shtrihej nga juga gjer në grykën e Korinthit. Janë të njohura mizoritë që despoti serb, Thoma Preljubloviçi, i mbyllur në Janinë, iu bënte Shqiptarëvet të këtij qyteti duke iu prerë hundë e buzë dhe duke iu nxjerrë syt, për t'ia dërguar me shporta Gjin Bua Shpatës, i cili e mbante Janinën të rrethuar. Për këto mizori, Thomaj u mbiemërua "Albanitoktonos" (domethënë vrasës i Shqiptarëvet). Kur Turqit e shkelën Epirin dhe e pushtuan Janinën më 1431, e quajtën pjesë të Shqipërisë të tërë krahinën duke i regjistruar në trajtën shqipe dhe jo greqishte emrat e vendevet, të fshatravet dhe të qytetevet. Kjo ishte shtrirja e popullsisë shqiptare n'atë kohë, nga ana e jugës.

E kemi parë më sipër se Skënderbeu, në letër-përgjigjen që i dërgonte princit të Taranto-s, e lidhte historinë shqiptaro-epirote me kohët përpara Krishtit, duke e mbajtur vehten si pasardhës i Pirros dhe i Aleksandër Mollosit.

Por mbas pushtimit të Shqipërisë prej Turqvet punët ndryshuan. Sulltan Mehmeti II, qëkurse mori Stambollin, u shpall si mprojtës i Kishës Orthodokse dhe i njohu Patrikanës jo vetëm të drejtat e vjetra n'anën fetare, po edhe fuqi juridike mbi Orthodoksit. Me ketë mënyrë desh të përçante krishterimin duke përkrahur Kishën e Lindjes kundër Kishës së Romës. Pas kësaj kohe, Patrikana, nëpërmjet të fesë, vazhdoi të mbante ndezur dhe të përhapte kulturën helenike bashkë me ndjenjat kombëtare greke. U përpoq të greqizonte sidomos ata popuj që nuk kishin një Kishë kombëtare të tyren, siç qe rasti i Shqiptarëvet. Në marrëveshje me Portën e Lartë, në shërbim të së cilës ishin vënë Grekët e Fanarit, Patrikana mund të hapte shkolla greqishte sa të donte për Orthodoksit shqiptarë, sikurse kleri mysliman shkolla turqishte. Por arësimi shqip ishte rreptësisht i ndaluar. Nga ana tjetër, priftërinjtë nëpër kishat e Shqiptarëvet ishin përgjithësisht grekë ose grekomanë dhe iu këshillonin besnikëvet të mësonin dhe të flisnin greqishten nëpër familjet.

Kurse Serbët, nga veriu, kishin Kishën e tyre në gjuhën sllavone, të cilën edhe ata e mbanin të njëjtë me kombësinë. Pra, Grekët dhe Serbët nuk bënin asnjë dallim ndërmjet fesë dhe kombësisë. Për ata, t'ishnje Orthodoks donte të thoshte t'ishnje Grek, tek Grekët, dhe Serb, tek Serbët.

Në këtë mes, Shqiptarët, për të mbajtur kombësinë, ose duhej të kishin pasur, si Orthodoks, Kishën kombëtare në gjuhën e tyre, siç e kishin Sllavët, ose t'ishin të gjithë Katolikë me një kler të shëndoshë dhe me një letërsi fetare në gjuhën shqipe. Ndryshe, në konditat fetaro-kulturore ku ndodhëshin Shqiptarët, edhe po të mos ishin myslimanizuar, është një pikëpyetje nëse do të kishin mundur t'i shpëtonin greqizimit dhe sllavizimit. Është një pikëpyetje gjithashtu nëse e tërë Shqipëria e jugës nuk do t'ishte përfshirë në kryengritjen greke, siç ngjau me një pjesë të Shqiptarëvet orthodoks. Natyrisht, i njëjti problem turqizimi vihej edhe për Myslimanët, sikur kombi turk të kishte pasur kufij të përbashkët me Shqipërinë. Por Turqinë, si komb, e ndante gjeografia, dhe islamizmi, si fe, mbeti fort i përciptë në pjesën më të madhe të Shqipërisë. Ndonëse shumë nga Myslimanët i shërbyen sa mundën Baba Dovletit dhe filluan të quhëshin "Turq" fanatizmi ose turkomania u kufizua nëpër qytetet dhe në popullsinë e disa fushave, si në Shqipërinë e Mesme dhe në Kosovë. Kurse pjesët e brendëshme të vendit, sidomos malësitë, mbetën pothuajse të paprekura.

Mos pasja e një feje të përbashkët me një letërsi a vatër kulture kombëtare ka qënë plaga m'e rëndë e kombit shqiptar, ajo që e ka shpërndarë gjatë shekujvet, që e ka bërë t'a derdhte gjakun për botën dhe e ka rrëgjuar në gjendjen e sotshme.

Në kohët e reja, ndasia fetare ka qënë m'e rrezikshme dhe m'e koklavitur në jugë se sa në veri. Sepse në veri, Katolikë e Myslimanë ishin të bashkuar kundër Sllavëvet. Pastaj Katolikët ishin gati të shoqërohëshin me Myslimanët sa herë që këtyre iu mbushej mendja t'i binin Turkut. Gjatë shekujve të pushtimit otoman malësorët e të dy fevet kishin qëndruar me armë në dorë, kishin ruajtur kanunin dhe traditat shqiptare, duke shkuar zakonisht mirë ndërmjet tyre, mbasi jetonin në të njëjtën varfëri dhe s'kishin se ç't'i lakmonin njëri-tjetrit. Shpeshëherë ishin të lidhur me kumbari midis tyre dhe vinin për urim nëpër të kremtet e shoqi shoqit. Vetëm në Shkodër brënda patën ngjarë disa grindje, por jo fort të rëndësishme, të shtytura tërthorazi prej Turqvet a prej intrigash të tjera, ose më shumë për interesa tregëtare që fshihëshin prapa fevet. Katolikët, duke pasur armët në dorë, nuk patën qënë ndonjëherë popull i shtypur dhe kishte raste ku mund të merrnin titullin pashë në Perandorinë Otomane. Kleri katolik, me Fretërit në krye, pat punuar për të përhapur shkrimin e gjuhës shqipe, arësimin, dhe për të hedhur në Shkodër bazat e kulturës kombëtare.

Kurse në Shqipërinë e jugës përpiqëshin dy kultura, dy fuqi, dy rryma të kundërta që kërkonin t'i mbanin Shqiptarët të çarë më dysh: fuqia greke me kulturën helenike dhe fuqia sundonjëse otomane me kulturën islame. E para vepronte me anën e shkollavet greke dhe të klerit orthodoks; e dyta, me anën e klasës sundonjëse dhe klerit mysliman. Por çudia është se të dyja këto fuqi ishin marrë vesh fort mirë midis tyre dhe ndihmonin njëra-tjetrën (Patrikana dhe Porta e Lartë) për të ndaluar rreptësisht çdo shkollë e arësim në gjuhën shqipe. Orthodoksit duhej të ndiqnin shkollat greke dhe Myslimanët shkollat turqishte. Gjuha shqipe ishte e çkishëruar prej klerit orthodoks grek si e mallkuar nga Zoti. Kurse Turqit ndalonin çdo shkollë shqipe, edhe pas shpalljes së dekretit Hat-i Humajun të vitit 1856, që iu njihte lirinë dhe barasinë e arësimit në gjuhët e tyre gjithë popujve të Perandorisë. Në pajtim me programin e reformavet i cili përfshinte edhe arësimin, Turqia nisi të hapte shkolla shtetërore, fillore dhe të mesme (ruzhdie), që nuk ndryshonin prej atyre t'institutevet fetare përsa i përkiste fanatizmit mysliman dhe turkoman. Njëkohësisht u shumuan shkollat greqishte, që punonin lirisht gjer në Korçë, Berat edh'Elbasan. Porsa Greqia fitoi pavarësinë si shtet, vuri tërë forcën, në bashkëpunim me Kishën, për të greqizuar Shqiptarët orthodoks. Disa nga këta e kishin humbur gjuhën që më përpara. Thimi Mitkua kishte të drejtë kur i shkruante Francesco Crispi-t, më 1879, se Grekët e Janinës ishin Shqiptarë të greqizuar, dhe se kjo kuptohej fare lehtë nga mënyra sesi e flisnin greqishten.

Përkrah Shqiptarëvet orthodoks jetonin Shqiptarët myslimanë. Sikurse thamë më sipër, myslimanizmi kishte mbetur fort i përciptë nëpër krahinat, dhe hoxhët e katundevet nuk kishin kurrfarë kulture. Zakonisht ishin katundarë si të tjerët, kishin nxënë përmendsh disa copëza lutjesh arabisht, të cilave s'ua dinin as kuptimin. Nëpër malësitë, shumë fshatra nuk kishin xhami fare, nuk falëshin kurrë dhe mbanin një hoxhë të përbashkët, të cilin e thërrisnin vetëm sa për të varrosur të vdekurit. Përveç myslimanizmit syni, që ishte feja zyrtare, u çfaq edhe bektashizmi, i cili kishte hyrë me kohë, por u përhap shumë në Shqipërinë e jugës gjatë shekullit XIX. Në një masë më të kufizuar, u shtri në Shqipërinë e Mesme dhe gjer në Kosovë. Bektashinjtë, nga ana dogmatike e islamizmit, janë më t'afërt me shiizmin persian. Por kanë një mistikë të tyren, besojnë në një lloj pantheizmi dhe bëjnë jetë murgjish. Nuk kanë paragjykime kundrejt të Krishterëvet, as kundër feve të tjera, dhe teqetë e tyre i mbajnë dyert të hapura për çdo njeri. Kishin qënë shumë të lidhur me jeniçerët. Prandaj u ftohën prej Turqisë qëkur Sulltan Mahmudi II i çfarosi jeniçerët më 1826. Të ndarë nga feja zyrtare e shtetit dhe të shikuar me sy të keq prej qeverisë turke, Bektashinjtë nuk përtuan të merrnin më vonë anën e lëvizjes kombëtare. Teqetë e tyre u bënë në një kohë çerdhe e nacionalizmit shqiptar.

Siç ishin të një gjaku e të një gjuhe, Myslimanë e Orthodoks, me përjashtim të fesë, kishin të njëjtat zakone, të njëjtin folklor me të njëjtat këngë e vajtime. Orthodoksit ishin përgjithësisht më të mësuar dhe më të rregullt në jetesë e n'ekonomi, jo vetëm sepse ndiqnin shkolla greqishte, por edhe sepse merrëshin me tregëti e zejtari, të cilat punë e bëjnë njerinë më të gdhëndur dhe më të shoqëruarshëm. Prandaj ishin më t'afruar midis tyre, përkrahnin njëri-tjetrin dhe përbënin një bashkësi më t'organizuar rreth kishës. Natyrisht, n'afrimin midis tyre i shtynte edhe instinkti i vetëmprojtjes, mbasi e shihnin vehten si një pakicë kundrejt Myslimanëvet të cilët i mbanin të barabartë më Turqit. Kurse Myslimanët ndërmjet tyre ishin të përçarë dhe zihëshin ose vritëshin për gjëra të kota. Merrëshin përgjithësisht me bujqësi e blegtori ose me përdorjen e armëvet, prandaj ishin më zhurmë-bërës, dëngëla-mëdhenj, dhe s'kishin fort rregull në jetesë as n'ekonomi. Por Myslimanë e Orthodoks shqiptarë dallohëshin prej Turqve dhe prej Grekëve jo vetëm nga gjuha, zakonet dhe kultura popullore, po edhe nga veçoritë fizike e morale si racë, nga zgjuarësia, guximi, shkathtësia, energjia në punë ose në luftë, gjithmonë të zotët për nismë (inisiativë) e përgjegjësi. Fatkeqësisht, bashkë me këto vetija qëndronte edhe individualizmi i tepëruar, ose kufizimi në krahina, e meta m'e madhe e Shqiptarëvet, e meta fatale që s'i ka lënë kurrë të bashkohëshin për të formuar një tërësi të lidhur, kombëtare ose shtetërore.

Në Perandorinë Turke, shkallët më të larta i patën arritur Shqiptarët myslimanë. Po edhe në Greqi, Shqiptarët orthodoks të rrethevet t'Atikës, të Moresë dhe t'ishujve t'Egjeut, të cilët patën emigruar n'ato vende që në shekullin XIV, kishin një ndryshim të madh me Grekët, si energji, karakter, ndershmëri, zotësi në punë e në luftë, në mbajtjen e fjalës dhe përmbushjen e detyrës. Dhe këto nuk jemi ne që i themi, por historianë dhe vërejtës së huaj, Frengj, Gjermanë, Anglezë, si G.-B. Depping, Alfred Philippson, A.L. Castellan, dhe deri një Pouqueville që nuk i donte Shqiptarët sepse urrente Ali Pashë Tepelenën. M'e rëndësishme është se pohimet e mësipërme i gjejmë edhe tek George Finlay, historiani anglez i Kryengritjes greke. Edhe ky, si të tjerët, i paraqet Hidriotët në një plan më të lartë nga Grekët, sepse kishin, thotë, "karakterin e veçantë të racës shqiptare¹". Sipas dëshmive të mësipërme dhe t'auktorësh të tjerë, Shqiptarët e Greqisë, kudo që ishin vendosur, n'Atikë, në Moré (Pelopones) apo n'ishujt, e kishin ngritur vendin nga rrënimet, kishin lulëzuar tokën dhe zbukuruar qytetet. Ata kanë qënë elementi m'i gjallë në Kryengritjen greke, në mëkëmbjen morale dhe ekonomike të Greqisë. Një vërejtje të ngjashme bënte Ch. Didier në Revue des Deux-Mondes, më 1840, për Shqiptarët e Italisë. Siç shihet, energjitë më të mira të racës shqiptare kanë qënë shkrirë në shërbim të vendeve të huaja, sidomos të Turqisë dhe të Greqisë.

Propaganda helenike kishte krijuar legjendën se Orthodoksit shqiptarë ishin të shtypur prej Myslimanëvet, se Shqipëria ishte një parajsë për Myslimanët dhe një ferr për Orthodoksit. Kjo legjendë iu kishte hyrë në shpirt dhe trubulluar gjykimin shumë njerëzve aq sa jehona e saj vazhdon të ndihet akoma. Kësaj muzike i bie edhe sot propaganda e Athinës, se gjoja Orthodoksit shqiptarë janë të shtypur, kurse në të vërtetën pjesa m'e madhe e aparatit të partisë komuniste, në Shqipëri, është në duart e orthodoksvet. Kjo çështje ka nevojë për një shkoqitje:

Natyrisht ligjet e Perandorisë Otomane ishin ato që ishin: Myslimanët i kishin të drejtat të barabarta me Turqit, kurse të Krishterët, nëpër vendet e shkelura, quhëshin rajà. Por nga të drejtat e barabarta me turqit përfitonte vetëm klasa sundonjëse (pashallarë, bejlerë e agallarë) të cilët nuk përbënin më shumë se pesë për qind të popullsisë, kurse masës së popullit mysliman kapadaillëku i mbajtjes s'armëvet i vlente vetëm sa për të lënë kockat për Padishahun gjer në shkretirat e Azisë dhe t'Afrikës. Është e vërtetë se ata Orthodoks që punonin tokat e bejlerëvet ishin në një gjëndje të mjeruar. Por atje ku s'kishte Orthodoks, tokat e bejlerëvet i punonin bujqit myslimanë, të cilët nuk ishin në një gjëndje më të mirë. Pjesa tjetër e Orthodoksvet, që nuk punonte tokat e bejlerëvet, kishte në dorë tregëtinë dhe pothuajse të gjitha mjeshtëritë: Ata që nuk gjenin punë të mjaftë, mërgohëshin nëpër kurbetet. Por sa dhjetra mijë Myslimanë që s'nginjëshin dot me bukë të misërt në vëndin e tyre, shkonin e shisnin lakra me kosha në krahë ose bënin kalldrëm nëpër rrugët e Stambollit dhe të qyteteve të tjera të Turqisë? Klasa sundonjëse, bejlerë e pashallarë, shfrytëzonte atë popull që kishte nën vehte dhe merrte atje ku gjente, pa dallim feje apo kombësie, se ishte fort e lirë nga ato ndjenja. Sa për "drejtësinë" zyrtare t'asaj kohe, zakonisht ajo anonte andej nga delte ryshfeti. Dhe ryshfetin dinin t'a jepnin Orthodoksit aq mirë sa Myslimanët. Shkurt, popullsia e vendeve t'ulëta, e vendeve të shkelshme, ishte përgjithësisht e shtypur në Shqipëri, myslimane apo e krishtere. Sa për malësitë e pashkelshme që mprohëshin me armë, ato armë i kishin në dorë edhe malësorët orthodoks. Kishin gjithashtu tokën e tyre, sado të pamjaftuarshme, si malësorët myslimanë. Prandaj na duket e padrejtë që dallimin e ligjevet otomane ndërmjet fevet, ose shfrytëzimin që bënte klasa sundonjëse e vëndit, t'i marrim sikur popullsia myslimane shqiptare shtypte popullsinë orthodokse shqiptare. Sepse, me sa dihet, Myslimanë e Orthodoks, si popull, kanë shkuar gjithmonë mirë midis tyre dhe nuk mbahet mend që të kenë sulmuar me armë njëri-tjetrin. Nëpër fshatrat myslimane, tregëtari (dyqanxhiu) ishte zakonisht orthodoks. E ftonin nëpër të gjitha gostitë e fshatit dhe askush nuk i binte më qafë. Tregëtarët ose zejtarët orthodoks të qytetevet shumicën e myshterinjve të tyre e kishin prej Myslimanëve të krahinavet. Është një meritë dhe një lavdi e veçantë për Shqiptarët që, megjithëse në një shkallë kulture më t'ulët, nuk kanë pasur kurrë midis tyre lufta fetare, të cilavet s'iu kanë shpëtuar dot as popujt më të përparuar t'Evropës së Perëndimit. Ngjarjet e shëmtuara të vjetëvet 1913-1914, në Shqipërinë e jugës dhe n'atë të Mesmen, le t'ua lëmë shtytjes së të huajvet.

Në një pikë mund të kishin të drejtë Orthodoksit, dhe është e kuptuarshme: Kur Myslimanët, në Perandorinë Otomane, gëzonin të drejta të barabarta me Turqit dhe mund t'arrinin shkallët më të larta, pse të mos bëhëshin edhe ata me Grekun, ku gëzonin të njëjtat të drejta dhe mund t'arrinin të njëjtat shkallë si Grekët?

Mirëpo, kur Myslimanët ndjenin thirrjen e gjakut shqiptar, të gjuhës, të racës, dhe iu binin Turqvet për të fituar lirinë kombëtare, duhej që edhe Orthodoksit t'a ndjenin thirrjen e atij gjaku, t'asaj gjuhe, t'asaj race, dhe t'iu binin Grekëvet për të fituar po atë liri. Kësaj thirrjeje atdhetarët orthodoks iu përgjigjën dhe kanë dhënë një ndihmë të çmuar në Rilindjen kombëtare, siç do ta shohim më poshtë.

Por lëvizja shqiptare ishte fort m'e vështirë nga ajo e popujve të tjerë ballkanas. Sepse Shqiptarëvet iu mungonte bashkimi rreth një feje të vetëme, rreth një kulture letrare, rreth një historie të mësuar, rreth një boshti politik. Pastaj Shqiptarët nuk kishin përkrahje të jashtëme, nuk bënin pjesë si racë as në familjen sllave, as në familjen latine, as në familjen gjermanike. Ndërsa te Grekët dhe te Serbët, përveç përkrahjeve të jashtëme, kryengritjen për pavarësinë kombëtare e shpallte kleri vetë si luftë të shenjtë dhe e gjëmonin këmbanat e kishavet, Shqiptarëvet iu duhej të luftonin edhe kundër klerit të tyre orthodoks e mysliman (përveç bektashizmit) për t'u shkëputur nga thonjtë e Turqisë dhe të Greqisë. Pastaj klasën sundonjëse shqiptare, pashallarë, bejlerë, bajraktarë, e të tjera përçarje krahinore e fetare, s'kish gjë që t'i mblidhte në një drejtim të vetëm, që t'i rrjeshtonte në një hierarki, që t'i shtronte nën një autoritet, aq fort ishin të shpërndarë gjithkush pas interesavet dhe paragjykimevet të veta më të ngushta. Më vonë, bashkimi i tyre u bë m'i vështirë akoma kur filluan të ndërhynin së jashtmi edhe intrigat e fuqivet të mëdha. Nuk ka qënë kurrë më me vend kënga e përvajshme e Vaso Pashës:

Megjithatë, lëkundjet e forta evropiane dhe rreziku i copëtimit ndërmjet shtetevet fqinjë që i kërcënoi më 1878, zgjuan menjëherë tek Shqiptarët, në fundet e thella të vetëdijës, një ndjenjë që dukej e fjetur përgjithmonë: ndjenjën e bashkimit kombëtar. Kjo u çfaq mjaft e fortë me Lidhjen e Prizrendit, që është ndoshta lëvizja m'e lavdishme shqiptare në kohët e reja, edhe i dha shtytjen Rilindjes kombëtare. Por ishte tepër e vështirë për t'u bërë në tridhjetë vjet ajo punë, ai bashkim, që tek popujt e tjerë ishte kryer gjatë shekujvet. Prandaj kur u shpall pavarësia kombëtare më 1912, populli shqiptar u gjend në konditat më të dobëta që shënon historia e tij, dhe humbi më shumë se gjysmën e popullsisë dhe të tokës stërgjyshore.