KOSTANDIN KRISTOFORIDHI

Prof. ABAS ERMENJI

Në Mars të këtij viti u-mbushën 55 vjet që kur ndërroi jetë Kostandin Kristoforidhi, punëtori i parë i Gjuhës Shqipe, dhe u-varros në oborrin e shkollës, ku ai, për shumë vite me radhë, u kish mësuar fshehurazi shkronjat Shqipe të vegjëlve e të mëdhenjve, pleqëve dhe të rinjve.

Kostandin Kristoforidhi ishte i biri i tregëtarit Anastas Nelko dhe lindi në Elbasan më 1830. Kur ishte 14 vjeç, mbaroi mësimet e shkollës qytetse greqishte të qytetit dhe i ati e dërgoi në Gjimnazin e famshëm të Janinës, ku u-njoh dhe lidhi miqësi me shumë atdhetarë, me të cilët punoi më vonë, tërë jetën e tij, për çështjen shqiptare, si në Stamboll ashtu edhe kur u-kthye në Shqipëri.

Në Janinë u-takua me konsullin e Austro-Hungarisë, Von Hahn i cili merresh me studimin e gjuhës shqipe dhe, për një kohë të gjatë, mori mësime të gjuhës s'onë nga Kristoforidhi.

Pasi kreu gjimnazin e Janinës shkoi e i plotësoi mësimet në Maltë dhe u-kthye në Shqipëri si mësonjës në shkollën fillore greqishte të Tiranës. Studimin e gjuhës Shqipe që e kish filluar kur ish nxënës në Janinë, e thelloi edhe më tepër në atdhe duke i u-vënë me zell e zgjuarësi.

Pas disa vjetësh si mësonjës, shkoi për studime të larta në Londër, më 1856 dhe atje pati takimet e para të një marrëveshjeje me Shoqërinë Ungjillore Britanike për të përkthyer shqip Dhiatën e Vjetër dhe të Re. Kaloi katër vjet në Londër dhe u-hodh në Tunis si mësonjës i greqishtes dhe i italishtes. Atje u-martua dhe ndenji gjer më 1864, kur e mori Shoqërija Ungjillore si përkthenjës të Libravet të Shenjta.

Për dy vjet me radhë e studjoi imtë gjuhën shqipe duke shëtitur nëpër Shqipëri dhe sidomos në krahinat e Elbasanit, të Beratit dhe të Shkodrës. Më 1866 shkoi në Stamboll, dhe filloi punën e përkthimevet. Përktheu dhe botoi veprën e tij pjesë pjesë gjatë 20 vjetëve, dhe më 1884 u-kthye në Shqipëri, në Elbasan, ku punoi prap si mësonjës i shkollës qytetse greqishte dhe, më vonë, si antar gjygji, gjer sa vdiq.

***

Kostandin Kristoforidhi ka qënë një nga punëtorët kryesorë të Rilindjes s'onë Kombëtare dhe në Stamboll ka bashkëpunuar me Frashërllinjtë, me Vaso Pashën, Jani Vreton, Hoxha Tahsinin e të tjerë, në të gjitha lëvizjet e atëherëshme për zgjimin e Kombit t'onë. Puna e këtyre burrave për t'a bërë gati Vendin t'onë për një të nesërme të sigurtë dhe të pamvarur ka qenë e rëndë dhe e shumë-anëshme, dhe Kristoforidhit i ra, sipas prirjes që kish, barra e punimit të gjuhës. Kësajë detyre ai i ishte vënë me zjarr që në djalëri dhe nuk e la asnjëherëe mënjanë. Si pemë të mundimevet të tija të gjata, na ka lënë dy kryevepra, njërën më me rëndësi se tjetrën : Përkthimin e Biblës dhe Fjalorin Shqip-Greqisht.

Në veprën e parë shohim dhe shijojmë gjuhën e gjallë marrë nga goja e popullit me tërë pasurinë dhe bukurinë e saj, jo vetëm të fjalëve por edhe të mynyrave të të folurit që janë krejt shqipe. Në të dytën kemi thesarin e gjuhës s'onë të radhuar e të rregulluar ashtu si duhet. Dhiata e Vjetër dhe e Reja janë përkthyer toskërisht dhe gegërisht.

Fjalori ka qënë puna e tërë jetës së tij, por nuk mundi t'a botojë sa ish gjallë. U-botua më vonë në Athinë, dhe jo aqë i plotë sa besohet të ketë qënë dorëshkrimi. Me gjithë këtë, është i vetmi fjalor i mirë i Shqipes qe kemi dhe një thesar i vërtetë për gjuhën t'onë.

Dy vepra të tjera me rëndësi të shkrimtarit t'onë janë Gramatika e Gjuhës shqipe edhe Abetareja.

Kristoforidhi ka shkruar gjithnjë prozë dhe shumë rrallë ndonjë copëzë vjershe, aty këtu, sikur

"Yll' i vogël nalt ndë qiel,
Duket porsi zjarr në pyll ",

në të cilën ai me Yllin përfytyronte Atdhenë, dhe u-thoshte atyre që u a mësonte se "Ylli asht Shqipnija, vendi i ynë ku kemi lemë".

Zotësija e tij e madhe në tregimin e ngjarjeve të kaluara shihet në rrëfenjën "Gjaja e Malësorëvet", në të cilën përshkruan shumë bukur dhe gjallë se si gjuajnë malësorët në Malin e Shenjtë të Tomorrit. Këndonjësit i duket sikur po i sheh me sy dhe po i ndëgjon me veshë gjahtarët dhe qentë nëpër shkëmbinj e pyje.

Veç këtyre janë edhe letrat e shumta që Kristoforidhi u ka shkruar shokëve të tij. Në këto letra dalin mirë në shesh cilësitë e rralla të tij si njeri dhe si shkrimtar.

Kristoforidhi ka shkruar në të dy dialektet edhe dallohet zotësija e tij si në njërin ashtu edhe në tjerin. Proza e tij është si të folurit e një plaku që e mat mirë atë që do të thotë, e thotë shumë thjeshtë dhe zë vënd mirë aty ku bije. Shqipeja e Kristoforidhit rrjedh vetë dhe është e kulluar dhe e pastër, e qëruar nga fjalët e huaja. Për këtë arsye, gjuha e tij duhet të jetë kurdoherë themel e shembull për shkrimtarët t'onë. Kjo është rëndësija që ka Kristoforidhi në punën e gjuhës s'onë.

***

Kostandin Kristoforidhi ishte një burrë trup-math, i bukur, dhe pamja e tij plot dinjitet të afronte në herë të parë e të bënte t'a nderonje. Ish shumë i zgjuar dhe kish zotësi të madhe për gjuhë: dinte mirë greqishten, anglishten, hebraishten, latinishten, turqishten, arabishten, italishten, frëngjishten. Ai ish shumë i matur por edhe guximtar: nuk i trembesh syri dhe e thoshte fjalën rrumbullak, dhe këtë cilësi të tij e dinte i tërë Elbasani që e çmonte dhe e nderonte shumë. Ish i ngadalshëm në të folur dhe fjala e tij ngjitëte mirë. Kish edhe një zotësi shakaje dhe talljeje që i tërhiqte të gjithë. Ish edhe bisedonjës i mirë, tërheqës dhe shumë i shkuarshëm, aq sa qoshku i shtëpisë së tij, në verë, dhe vatra e zjarrit, në dimër, ishin çdo mbrëmje plot me miq që vinin për të dëgjuar fjalën e ëmbël dhe të çmuar të tij.

Të shumtë ishin ata që e kishin nxënë shkrimin e këndimin e Shqipes nga ky vetë. Dyqanxhinjt' e Elbasanit i mbanin llogaritë e tyre duke përdorur abecenë e Kristoforidhit.

Ky plak i mirë i qytetit ish burim i gjithë diturisë për qytetin e krahinën përqark. Të gjithë e pyetnin për çdo gjë dhe kërkonin këshilla prej Kostandin Nelkos, siç e quanin Elbasanasit. Njerëz të parë ose të dytë, pleq e të rinj vinin e qanin hallet. E pyetnin për çdo gjë: për tërmetin që binte, për yjet që këputeshin, për kohën e keqe, për fejesa e martesa, për grindje dyqanesh e tregëtie, për halle gjyqesh. Të gjithë i a ndëgjonin fjalën dhe mahniteshin kur dëgjonin nga goja e tij se ç'kishte qënë dhe ç'punë të madhe kish bërë Shqipëtari në kohët e vjetra.

Kristoforidhi ish edhe shumë punëtor. Ai nuk lodhesh së shëtituri në qytete e në katunde për të mbledhur fjalë, për të nxënë mynyra të foluri. Për ditë tregu, kur zbrisnin fshatarët në qytet, ai ish tërë ditën në këmbë me' ta. Për të vënë re është ajo që tregohet se një ditë, për të dëgjuar mallkimet e urimet nga goja vetë e një plake fshatare që po shiste vezë, i a hodhi të gjitha vezët për dhe një nga një. Plaka e zemëruar zuri të thërresë e të mallkojë dhe Kristoforidhi shkruante! Kur e pa se u-mbaruan mallkimet i dha plakës një shumë të mirë të hollash, edhe kjo filloi të nxjerri nga goja bekime dhe urime që hynin përsëri në radhuan e shënimeve.

Si në shkollë ku jepte mësim ashtu edhe jashtë, Kristoforidhi punoi e foli për Mëmëdhe, duke përhapur shkrimin e këndimin e Shqipes, duke u-treguar nxënësvet të tij (të vegjël e të mëdhenj) historinë e vendit t'onë dhe duke i nxitur për kohën e ardhëshme. Ai nuk pushoi së mbjelluri farën e kombësisë, farën e dashurisë së Mëmëdheut.

Zilinë që ndjente Kristoforidhi për lirinë e pavarësinë e Atdheut dhe hallin e math që kish të mos shkelesh kjo Tok' e shenjtë nga i huaji, ai e çfaq ke rrëfenja "Gjaja e Malësorëvet" me fjalët plot kuptim që vë në gojën e Mark Shalëgjatit, kryetarit të gjahut, i cili i porosit shokët e tij kështu: "Pa ndëgjoni, o gjahtarë! Kur t'i afroheni rrazës së Malit, mos i lini shërbëtorët që janë të huej të shkelin ndë Malin e Tomorrit, sepse ata nuk janë Shqipëtarë, dhe Hieja e Tomorrit asht e randë e nuk qas të huej, dhe u lëshon ndonji rrufe e i ban hi e pluhun ata e kafshët; prandaj le të rrinë një qind hapa shale larg rrazës së Malit".

Se sa i dhëmbesh Shqipërija Kristoforidhit dhe sa i qante zemra për fatin e zi të Vendit t'onë, kuptohet nga ç'i shkruan në një letër Peshkopit Elbasanas Visarionit, i cili ish më 1890 anëtar i Sinodhit në Patriakanën e Stambollit. Ndër të tjera i thosh: "Uratë! Vuejtjet e Vendit t'onë kanë shkuemun aqë sa nuk bahet ma ; thuej-u miqëvet të luejn nga vendi, sepse zani i qamjes dhe britma e Shqipëtarit kanë mbërrimun mu ndë patin e shtattë të qiellit!".

Vallë, ç'do të thosh Kristoforidhi, sot, gjysmë shekulli pas vdekjes së tij, po të shihte vuajtjet e popullit t'onë dhe po të dëgjonte "zanin e qamies dhe britmën e Shqipëtarit" në ditët t'ona?!

Por dita po afrohet, retë po fillojnë të shduken dhe Rilindja e jonë do të vijë. Kombi i plagosur do të ngrihet dhe lulet e mbjellura nga Kristoforidhi, Naimi dhe "shërbestarët" e tjerë do t'a zbukurojnë edhe më shumë Shqipërinë që Ata e deshën me shpirt dhe i shërbyen me gjithë zemër.

Flamuri, prill 1950

© Abas Ermenji