LUFTA CIVILE NË SHQIPËRI

Prof. ABAS ERMENJI

Shkaqet dhe rrethanat

Në këtë vjeshtë u-mbushën dhjetë vjet që lufta civile u-hap në Shqipëri, do me thënë që grupe njerëzish t'organizuar nisnë të vrasin me plan e me taktikë të tjerë grupe njerëzish t'organizuar. Po si çdo tjetër fenomen shoqëror, aqë më pakë një luftë civile, nuk nis n'atë çast që kërcasin pushkët e grupevet t'organizuar kundër njëri-tjetrit. I ka rrënjët shumë më të largëta në kohë dhe shumë më të shtrira në hapësirë.

Pa dashur të shtrihemi shumë në kërkimin e shkaqevet dhe në zbulimin e fenomenevet që i prinë luftës civile në Shqipëri, duhet të themi të paktën ato më të përgjithshëmet, pse përndryshe kjo ngjarje e madhe historike mbetet e pakuptuarshëme.

Shqiptarët e fituan shumë vonë pamvarësinë politike të tyre dhe, me të dalë Shtet më vehte, erdhën në kontakt të menjëhershëm me kulturën e me idetë e Perëndimit. Regjimi politik i Shtetit të ri u-ngrit, siç ishte e natyrshëme, me mbeturitë politike dhe mbi hierarqinë shoqërore që kish lënë sundimi i vjetër otoman. Por brezi i ri Shqiptar mori nëpër shkolla idetë e reja që vinë nga librat, nga historia e popujvet të tjerë, nga përpjekjet e njerëzisë për liri e përparim, nga kontakti shpirtëror me botën e qytetëruar. Dhe jo vetëm djalëria e shkollës, por edhe një pjesë e popullit që kish qënë nëpër kurbete, që kish parë se si jetohet në botën e Perëndimit, nuk pajtohej me regjimin politik në fuqi. Kurse pjesa tjetër e popullit, ajo që s'kish bërë shkollë as kish qënë jashtë, influencohej pakë a shumë edhe ajo nga mendimet e reja me të cilat e sillnin në kontakt mjetet e komunikimit, shërbimi ushtarak, mësonjësi i fshatit, nxënësit e shkollës, etj. Kështu ish formuar në Shqipëri një gjendje mendore e papajtuarshëme me mënyrën e qeverisjes së regjimit në fuqi.

Duke qënë ky raporti midis ndjenjës së masavet dhe regjimevet politike, u-deshën dy faktorë të mëdhenj, dy lëkundje t'ardhura nga jashtë, për të shkaktuar, në Shqipëri si edhe në vende të tjera, atë që quajmë luftë civile.

1) Pushtimi fashist : Pushtimi fashist u hapi shtek vepërimi forcavet të reja kombëtare që ishin pjekur në heshtje. Shumë persona a klika nga ata që përbënin klasën politike drejtonjëse të gjeratëhershëme, partizanë t'ish-mbretit Zog apo kundërshtarë të tij, u-pajtuan si pa gjë të keqe rreth Luogotenences. Disa bylyk-bashë, zbritën në Tiranë për të marrë rrogat si më parë. Kështu ngjau me klasën e politikanëvet të vjetër.

Por nuk ngjau ashtu me popullin Shqiptar. Ai e ndjeu gjer në palcë dramin e 7 Prillit, u-trondit i tërë si një trup dhe nisi të vështrojë rreth e qark për të gjetur një udhë-dalje nga robëria. E provoi, më parë me demonstrata, me qëndresën pasive dhe pastaj me qëndresën me armë, se ai ishte diçka tjetër që s'kish më lidhje as interesa të përbashkëta me klasën e politikanëvet të vetëquajtur përfaqësonjës të tij.

2) Hyrja e Rusisë në luftë u dha shpirt tendencavet komuniste që gjer atëhere ishin të tulitura, të pa dalluara mirë, të kuptuara prej shumëkujt si një farë demokracie e shoqëruar me një varg reformash radikale për të mirën e përgjithshëme. Pastaj, dalja e saj në Ballkan dhe imponimi mbi Demokracitë e Perëndimit që të ndihmonin me armatim e me propagandë "Lëvizjet Nacional-Çlirimtare", do me thënë partitë komuniste, e bëri fatale çarjen e frontit Shqiptar më dysh dhe plasjen e luftës civile.

Ndarja në dy kampe të kundërt

Jashtë dallaverevet dhe interpretimevet të t'ashtuquajturvet "politikanë nacionalistë" mbledhur në Tiranë rreth Luogotenences, populli Shqiptar me brezin e ri intelektual u-tregua në përgjithësi kundër aktit të 7 Prillit. Demonstratat dhe qëndresa pasive filluan menjëherë. Forca dhe enthusiazmi i tyre u-shtuan sidomos me hapjen e luftës së Dytë botërore, në shtator 1939. Filluan ndjekjet dhe arrestimet. Një pjesë e të rinjvet u-burgos ose u-dërgua nëpër ishuj.

Në hovin e parë, lëvizja Shqiptare qe si një çfaqje spontane e fuqisë dhe e vullnetit të popullit për pamvarësi kombëtare dhe për liritë që lidhen me' të.

Pas hyrjes së Rusisë në luftë, erdhën në Shqipëri dy agjentë të huaj të cilët vunë në lëvizje disa grupthe komunistësh gjysmë-të-fjetur, dhe i organizuan në parti. Shtytja që u erdhi lëvizjevet komuniste nga pesha e Rusisë në ballancën ndërkombëtare, si edhe çkreditimi i klasës së t'ashtuquajturvet politikanë nacionalistë (të cilët fjalën "nacjonalist" e kuptonin të jesh si vekshi i poçes ku të kapet çdo dorë e huaj për t'a bërë Vendin koloni) hodhën me komunistët një pjesë të popullit dhe sidomos të djalërisë. Kështu që këta, në vjeshtën e 1942-së, e ndjenë vehten mjaft të fortë dhe t'organizuar për të lozur lodrën e t'ashtuquajturit "Front Nacional-Çlirimtar".

Nga ana tjetër, shumica e madhe e popullit (sidomos fshatar) me një pjesë të djalërisë dhe me disa patriotë të vjetër formuan, në fillim të pushtimit fashist, organizatën Balli Kombëtar, me një program politik ku, përveç vleftavet kombëtare, respektoheshin edhe aspiratat për liritë demokratike dhe reformat e nevojshëme në pajtim me kohët e reja.

Eshtë për t'u-vënë re se vetëm këta dy kampe, Balli Kombëtar dhe Partia Komuniste, zënë të tërë skenën Shqiptare n'atë periudhë aqë kritike që kaloi Vendi i ynë. Kjo provon se në Shqipëri kish perënduar koha e "politikavet" personale, dhe kish vend vetëm për politikë masash, pështetur n'ide dhe në programe.

Përveç Partisë Komuniste që tërhiqte antarë e popull me premtime të gënjeshtra për liri, demokraci, reforme agrare, etj., Balli Kombëtar u-paraqit në skenën Shqiptare si një organizatë e pështetur në parime e në një program që ish shprehja e drejtë dhe e vërtetë e aspiratavet të shumicës. Kjo i dha arsyen e të qënurit. Për këtë shkak bëri vragë në popull dhe u-shtri si një organizmë në të tërë Shqipërinë.

Kështu pra forcat e qëndresës Shqiptare, gjatë luftës, në vija të përgjithshëme, u-vërtiten rreth dy boshteve : Balli Kombëtar dhe Partia Komuniste. Ish e llogjikshëme që këta dy boshte, pasi silleshin rreth dy sferave të ndryshme e në kuadërshtim me njëra-tjetrën, do të përpiqeshin një ditë midis tyre. Boshti komunist sillej rreth kollosit sovjetik, dhe interesat Shqiptare, pa përjashtim e pa asnjë skrupull, i a nënështronte interesavet ushtarake, politike dhe ekonomike të Rusisë ose të Jugosllavisë, zëvëndëses së saj në Ballkan. Balli Kombëtar sillej rreth interesavet të Shqipërisë. Pra me gjithë gënjeshtrat, cinizmin, dhelpërinë trathëtare të komunistëvet që luftonin gjoja për lirinë e popullit Shqiptar, dhe me gjithë durimin dhe vullnetin e mirë të Ballit Kombëtar për t'i u-shmangur vëllavrasjes, lufta civile ish e pa-larguarshëme.

Megjithatë, Balli Kombëtar bëri ç'qe e mundur për t'i shpëtuar rrethit fatal që po ngushtohej dita ditës. Duroi të gjitha sharjet, çpifjet dhe llomotitjet e komunistëvet. Duroi vrasjen e shumë antarëve të tij me atentate nga komunistët. Duroi kanosjet dhe përdhunimet që u-bënin komunistët vazhdimisht popullsivet që mbaheshin me Ballin Kombëtar. U shtriu dorën komunistëvet për një bashkim mbi baza krejt demokratike, në mbledhjen e Mukajt, me 1 e 2 Gusht 1943. Bashkimi u-bë, dhe u-prish pas pakë ditësh prej komunistëvet. Dhe ish e llogjikshëme që do të ngjante ashtu, sepse komunistët ishin një forcë që vërtitej rreth interesash jashtëkombëtare, në kundërshtim me atë çka mpronte Balli Kombëtar.

Komandës së Ballit në Berat i ra në dorë një dokument me rëndësi i Partisë Komuniste, që mban datën e 9 Shtatorit 1943. Në 'të Komiteti Qëndror u ep udhëzime Komitetevet Qarkore se si të vepërojnë në raste të ndryshme, në mynyrë që Partia Komuniste t'a marrë vetëm fuqinë në dorë me force e me terror.

Lufta e nxehtë

Komunistët e prishnë marrëveshjen e Mukajt me shtytjen e agjentëvet jugosllavë, siç e tregojnë dokumentat e Ministrisë së Jashtëme jugosllave botuar më 1949 nënë titullin "Gjaku i Trathëtuar". Prishja e marrëveshjes filloi me një radhë atentatesh mizore kundër antarëvet të Ballit Kombëtar, në një çast që s'e prisnin. Vranë me pabesi, në Zeqisht të Korçës, gjashtë të rinj intelektualë të Ballit, më 8 të shtatorit. Zunë në një fshat të Lushnjës 68 ushtarë të Ballit Kombëtar, fshatarë të thjeshtë, dhe i shkuan të gjithë në plumb me urdhër të Mehmet Shehut. Bjenë në Gjirokastër si bishat dhe vrasin katërmbëdhjetë antarë të Ballit Kombëtar, ndër' ta edhe profesor Tare Kalon, si edhe një djalë 15 vjeçar që e therin përpara syvet të s'ëmës. Vrasin në qarkun e Korçës Baba Zylfon, Josif Frashërin, Bame Gjonomadhin e sa e sa Shqiptarë të pafajshëm, ndër kufomat e të cilëvet u-gjetën, tre muaj më vonë, 185 të mbuluara në prruan e Shipskës. Vrasin Besnik Canon e Qeramudin Sulon, vrasin në qarkun e Vlorës, vrasin në të katër anët e Shqipërisë. Ata sulmojnë trathëtisht çetat e Ballit atje ku mundin ; atje ku s'mundin, qëndrojnë në pritje ose tërhiqen. Dhe këtë luftë vëllavrasëse, të shëmtuar, të tmerrshëme, e filluan pikërisht në një kohë kur ushtëria gjermane zbriste në Shqipëri për të zënë vendin e Italianëvet të dorëzuar, dhe Balli Kombëtar pregatitej për t'i qëndruar pushtonjësit të ri. Në Barmash, në Qafë të Thanës, në rrethet e Vlorës, fuqitë e Ballit kishin ardhur në përpjekje me kolonat gjermane.

I vënë përpara kësaj situate, Balli Kombëtar vazhdoi t'u bëjë thirrje të tjera komunistëvet që të hiqnin dorë nga plani djallëzor i tyre dhe të mendonin pakë me dorë në zemër se në ç'pellk gjaku po e hithnin Vendin. Në një nga këto thirrje, lëshuar më 20 Tetor 1943, fillonte kështu :

"Sot, për fat të keq, jemi duke i përdorur kundër njëri-tjetrit këto armë që njëherë i përdorëm me aqë sukses kundër armikut. Tani që kanë ardhur Gjermanët, në vent që të jemi të bashkuar më fort se kurrë për të luftuar ushtërinë e tyre, e cila është shumë m'e fortë dhe m'e egër nga ajo e Italianëvet, ne jemi në grindje dhe, ajo që është më keq akoma, në luftë civile".

Por thirrjet e Ballit, për veshët e komunistëvet, ishin si një zë i humbur në shkretëtirë. Lufta u-përgjithësua, u-bë m'e egër, më mizore. Komunistët goditnin qenërisht dhe luftonin, jo vetëm kundër burravet, por edhe kundër gravet e fëmijëvet duke u djegur shtëpitë, duke u-rrymbyer ushqimin dhe duke i lënë të vdesin urije në baltë e në të ftohtë.

Gjendja u-koklavit më shumë akoma me hyrjen e Gjermanëvet në mes. Atëhere u-shtua rrëmuja edhe më tepër, duallë llojë-llojë bandash pas Gjermanëvet, a për hesap të tyre, u-prenë rrugët, u-ndanë krahinat nga njëra-tjetra, s'e merrte vesh i pari të dytin, u-bë Shqipëria një shesh vrasjesh e djegiesh, një bjeri-burri-burrit që e bëjnë vitin 1944 atë më të zinë e më të tmerrshëmin në kujtimin e popullit Shqiptar.

Eshtë punë e vështirë të shkruhet e të rreshtohet në vija të rregullta një lufte civile. Sepse aty ke të bësh me një numur të pambarim ngjarjesh e episodesh që zhvillohen ndamas, të çkoqur nga njëri-tjetri, që ndrrojnë formë e përpjestim sipas kohës, pas vendit, pas rrethanavet. Balli Kombëtar, megjithse u-trondit, gjeti prapë mjaft forcë në vetvehte për t'i qëndruar furtunës një vit të tërë, gjer në Vjeshtën e 1944-s. U-çkallmuan që në fillim disa banda të padisiplinuara që qenë mbledhur për oportunizmë rreth Ballit Kombëtar. Qëndruan me një moral të fortë e me vetmohim elementët që besonin në programin e tij dhe që përbënin zemrën e organizatës. Aqë sa, gjatë dimrit 1943-44, Balli Kombëtar i solli sa me të shkrirë forcat komuniste dhe u-duk sikur do t'a fitonte dyelin.

Mbasi komunistët i qenë përgatitur luftës civile dhe e hapën në çastin më të favorshëm për' ta, kishin natyrisht edhe insiativën e vepërimit. Shqipëria e Jugës qe vendi ku nisi lulta civile dhe mbeti gjer në funt theatri kryesor i ngjarjevet. Disa fatkeqësi që i ngjanë qysh në fillim Ballit Kombëtar, i ngritën mjaft fuqitë e komunistëvet. Kështu, për shembull, vrasja e Hysni Lepenicës, Komandantit të Përgjithshëm të Ballit Kombëtar, në betejën e Grihotit, me 34 shokë e oficerë që ishin lulja e batalionevet të tij, u-theu krahët fuqivet të Ballit kudo e sidomos në Vlorë, Himarë, Kurvelesh, Delvinë, Gjirokastër, Libohovë, Tepelenë e Mallakastër. Vetëvrasja e Safet Butkës dhe humbja e shumë burrave të tjerë me atentate e dobësuan pozitën e Ballit në qarkun e Korçës. Kështu që komunistët, në muajt Nëntor-Dhjetor 1943, mundën të përqëndrojnë fuqi të mëdha kundrejt fuqivet të Ballit në qarkun e Beratit dhe t'Elbasanit. Megjithatë, rezistenca e Ballit Kombëtar qe e fortë dhe mundi të mbahet, gjatë vitit 1944, në të tërë Jugun e Shqipërisë. Sado që u-prenë udhët dhe u-këputën shpeshherë ndërlidhjet, njësitë e Ballit vazhduan të qëndrojnë me trimëri dhe vetmohim, duke i falur Atdheut dëshmorë dita-ditës, në qarkun e Korçës, në malësitë e Beratit, në rrethet e Vlorës e të Gjirokastrës.

Në Mars 1944, komunistët erdhën në përpjekje edhe me fuqitë e Ballit që komandonte Nezir Muzhaqi, në Polis t'Elbasanit, dhe me ato të Xhem Gostivarit, në Dibër. Në Prendverën e në Verën e 1944-ës, përpjekjet midis fuqivet të Ballit dhe komunistëvet u-përgjithësuan edhe në Shqipërinë e Mesme, në rrethet e Kavajës, të Shijakut e të Tiranës. Dhe në Vjeshtën e atij viti komunistët sulmuan fuqitë e Ballit në Kosovë, që komandonte Ejup Binaku, si edhe çetat e Ballit në rrethe të Shkodrës e në Dukagjin, që patën organizuar vëllezrit Kazazi, Mark Sadiku e Ndue Pali.

Në verën e 1944-ës, u-pa qartë që komunizmi s'munt të shuhej vetëm me fuqitë e Ballit Kombëtar, sepse një shumicë faktorësh punonin për 'të. Përveç cinizmit, mizorisë, mungesës së çdo skrupulli kombëtar e njerëzor që e bëjnë komunistin të tmerrshëm e të papërmbajtshëm n'arritjen e qëllimit ; përveç teknikës s'organizimit e shpirtit të disiplinës ; përveç përgatitjes me kohë për luftën civile ; përveç taktikës dhe organizimit të njësivet të tyre që është m'i përshtatshëmi për të lodhur e shpartalluar fuqitë e rregullta armike (kur mësyhen prej forcash të rënda, shpartallohen e japin përshtypjen se u-shuan ; pastaj mblidhen tek s'i pandeh dhe godisin që prapa krahëvet) ; përveç këtyre, që thamë, ka pasur edhe një radhë faktorësh të tjerë që e bënin të domosdoshëm triumfin e komunistëvet :

1) Ndihmat materiale e morale që u-dhanë misionet ushtarake aleate. Komunistët nisnë t'organizonin njësira ushtarake të rregullta me materialin që u jepnin misjonet aleate gjoja për të luftuar okupatorin. Brigata e parë e tyre u-formua në Korrik 1943, përpara se të niste lufta civile. E kështu me radhë.

2) Dorëzimi i ushtërisë italiane i shumëfishoi forcat e komunistëvet në njerës, në armë të rënda e në material lufte. Mbasi shtabi i komunistëvet njihej zyrtarisht si në bashkëpunim me aleatet, njësitë italiane, me gjithë ç'patën, u-dorëzuan tek ata. Një pjesë e tyre pranuan edhe të luftojnë në radhët e komunistëvet, duke e plotësuar ushtërinë e tyre me teknikë dhe elementa të xhenjos.

3) Situata ndërkombëtare ish krejt në favor të komunistëvet. Hija e rëndë e Rusisë zu të ndihej në Ballkan. Sidomos pas Konferencës së Teheranit, u-pa qartë që Rusia po delte në Ballkan si një faktor i pakundërshtuarshëm. Pastaj, njohja e qeverisë së Titos nga Anglo-Amerikanët pat një rëndësi të jashtëzakonshëme në zhvillimin e ngjarievet të brendshëme të Shqipërisë. Sepse u jepte komunistëvet shqiptarë një kufi të hapur e të përbashkët me "shokët jugosllavë".

Komunizmi pra ish i destinuar të triumfojë, ashtu siç triumfoi në çdo vend të Ballkanit e t'Evropës së Lindjes ku nuk ndërhynë drejt për drejt ushtëritë e aleatëvet të Perëndimit. Prandaj edhe në Shqipëri e ngriti bajrakun e kuq në funt të Nëntorit 1944.

Ç'na tregon e kaluara

Pamë se si, në çastin dramatik të jetës s'onë kombëtare, lufta e popullit Shqiptar u-suall rreth dy boshtesh : Balli Kombëtar dhe Partia komuniste.

Partia Komuniste vinte me një ideologji të re, të panjohur prej popullit, të paraqitur në një dritë të gënjeshtërt. Balli Kombëtar delte me një program politik që u pergjigjej aspiratavet të shumicës. Domethënë një ide luftoi kundër një ideje. Atje ku s'pat ide e parime, s'pat as fuqi. Me thyerjen e Ballit Kombëtar u-thye çdo rezistence nacionaliste.

Jo vetëm në Shqipëri që e tërë propaganda dhe lufta e komunistëvet u-drejtua kundër Ballit Kombëtar, por edhe në vendet e tjera komuniste të Ballkanit, kur flitet për Shqipërinë, si e vetëmja forcë antikomuniste përmendet Balli Kombëtar. Kjo vjen ndoshta edhe pse komunistët, të cilët kanë eksperiencën e gjëravet dhe të çastit historik ku jetojnë, kanë frikë dhe quajnë "forcë" vetëm ato organizata që pështeten n'ide e në parime dhe që u dalin pengesë, me reforma të shëndetshëme, në fushën shoqërore dhe ekonomike. Kurse mbeturitë feodale dhe politikanët e tregut të zi i quajnë si klika të pazonja dhe pa konsistencë.

Edhe ajo pjesë e popullit dhe e djalërisë Shqiptare që vajtën pas komunistëvet, u-gënjyen prej demagogjisë së tyre, kujtuan se ata luftonin me të vërtetë për liritë demokratike, për reformën agrare, etj. Vetëm kur filloi kolektivizimi dhe regjimentimi ndënë kërbaçin e hierarqisë së re, kur u-shtuanë angaritë, tmerri dhe uria, atëhere u-pendua gjithkush, por ish tepër vonë.

Nga historija e këtyre pesëmbëdhjetë vjetve kuptohet që populli Shqiptar, i çkëputur prej lidhjevet të vjetra të tarafit, krahinës, prej influencavet personale, prej frikës së beut e t'agait, ka kërkuar një rrugë politike të përbashkët për të siguruar të drejtat e tij. Ka fituar ndërgjegjjen e masës. E din se të drejtat e seicilit sigurohen vetëm atëhere kur të drejtat e masës të jenë të siguruara. Tjetër punë pse rrethanat e djeshme, forcat e jashtëme që kanë vepruar mbi' të, kanë qënë t'atilla sa që s'e kanë lënë t'i a arrijë qëllimit. Por ai përpiqet e lufton vazhdimisht për të fituar lirinë, për t'u-bërë zot i truallit të tij, i punës së tij.

Këtë të vërtetë kaqë të dukshëme s'e kanë kuptuar vetëm ata që s'kanë interes t'a kuptojnë.

Gazeta FLAMURI, dhjetor 1953

© Abas Ermenji